آزمایش تجزیه ادرار مجموعه‌ای از آزمایشات غربالگری است که با استفاده از آن می‌توان برخی بیماری‌های رایج را تشخیص داد. این آزمایش ممکن است جهت غربالگری و یا کمک به تشخیص بیماری‌هایی مانند عفونت‌های مجاری ادراری، اختلالات کلیوی، مشکلات کبدی، دیابت یا سایر اختلالات متابولیکی مورد استفاده قرار گیرد.

آزمایش تجزیه ادرار شامل چندین آزمایش شیمیایی، میکروسکوپی و چشمی است که برای تشخیص سلول‌ها، قطعات سلولی و موادی مانند کریستال‌ها یا سیلندرهای مرتبط با بیماری‌های مختلف ذکر شده در بالا استفاده می‌شود. این آزمایش می‌تواند ناهنجاری‌هایی را شناسایی کند که تشخیص آن‌ها ممکن است نیاز به بررسی بیشتر و آزمایش‌های اضافی داشته باشد. اغلب اوقات، قبل از اینکه افراد از مشکل یا بیماری خود مطلع شوند، در ادرار آن‌ها موادی مانند پروتئین یا گلوکز ظاهر می‌شوند.

در افراد مبتلا به بیماری‌های خاصی مانند بیماری کلیوی یا دیابت، جهت نظارت بر درمان، ممکن است از آزمایش تجزیه ادرار به همراه آزمایشات دیگری مانند آلبومین ادرار، استفاده شود.

این آزمایش ممکن است در هنگام چکاپ عمومی، چکاپ بارداری، هنگام پذیرش در بیمارستان و یا قبل از عمل جراحی درخواست گردد.

در صورتی که پزشک متوجه علائم مربوط به عفونت مجاری ادراری یا شرایط دیگری مانند بیماری کلیوی شود احتمال دارد آزمایش تجزیه ادرار را درخواست نماید. برخی از این علائم و نشانه‌ها عبارتند از:

-درد شکم

-پهلو درد

-تکرر یا سوزش ادرار

-ادرار خونی

این آزمایش ممکن است جهت نظارت بر بیماری‌های خاصی نیز، به صورت دوره‌ای درخواست داده شود.

نتایج آزمایش تجزیه ادرار می‌تواند تفسیرهای زیادی داشته باشد. یافته‌های غیرطبیعی در این آزمایش، به معنی یک هشدار می‌باشد و ممکن است مشکلی وجود داشته باشد، بنابراین بایستی بررسی‌های بیشتری صورت گیرد. یک پزشک ممکن است جهت بررسی شرایط بیمار، نتایج این آزمایش را با علائم و سایر یافته‌های بالینی فرد به هم مرتبط نماید و برای پیدا‌کردن علت یافته‌های غیرطبیعی، از سایر آزمایش‌های کمک کننده، مانند پنل متابولیک جامع (CMP)، شمارش کامل سلول‌های خون (CBC)، پنل کلیوی، پنل کبد یا کشت ادرار (برای عفونت ادراری) استفاده نماید.

به طور کلی، افزایش غیرطبیعی یک ماده در ادرار، مانند افزایش قابل‌توجه مقدار گلوکز یا پروتئین و یا تعداد گلبول‌های قرمز، نشان‌دهنده‌ی این است که به احتمال خیلی زیاد یک مشکلی وجود دارد که بایستی مورد توجه قرار گیرد. با این حال، این نتایج، علت و یا حاد یا مزمن بودن این یافته‌ی غیرطبیعی را نشان نمی‌دهند.

وجود نتیجه‌ی نرمال آزمایش تجزیه ادرار، عدم وجود بیماری را تضمین نمی‌کند. چونکه در برخی از افراد، در هنگام بیماری ممکن است مقادیر بالایی از ماده‌ی مربوطه آزاد نشود و در نتیجه در ادرار ظاهر نمی‌گردد و در برخی دیگر، ترشح و دفع مواد، در طول روز، به صورت متناوب اتفاق می‌افتد، بنابراین ممکن است با یک بار نمونه‌گیری تشخیص داده نشوند. علاوه بر این موارد، در ادرار بسیار رقیق، مقادیر پایین مواد شیمیایی ممکن است غیر‌قابل تشخیص باشد.

برای جزئیات بیشتر در مورد تفسیر نتایج خاص، به بخش‌های زیر مراجعه کنید:

-بررسی چشمی

-بررسی شیمیایی

-بررسی میکروسکوپی
 

جهت دیدن نمونه‌ای از گزارش آزمایش تجزیه ادرار، این نمونه‌ی گزارش را مشاهده نمایید.

عوامل متعددی وجود دارند که می‌توانند تست‌های مربوط به آزمایش ادرار را تحت تأثیر قرار دهند. اگر جمع‌آوری نمونه "وسط ادرار تمیز" یا "clean-catch" درخواست گردد بایستی دستورالعمل مربوطه جهت تهیه‌ی نمونه به دقت انجام شود. در صورت مصرف هر نوع دارویی از جمله داروهای تجویز‌شده، داروهای بدون نسخه و یا مکمل‌ها، به پزشک خود اطلاع دهید. اگر فرد بیمار، زن می‌باشد بایستی در صورت قاعدگی، پزشک خود را مطلع سازد.

از آن‌جایی که این آزمایش، یک آزمایش غربالگری عمومی است، زمان جمع‌آوری نمونه معمولا مهم نیست، اگر چه به دلیل غلظت بیشتر، نمونه‌ی اول صبح ترجیح داده می‌شود. با این حال، اگر پزشک به دنبال یافتن مورد خاصی باشد، ممکن است جمع‌آوری نمونه ادرار زمان‌دار را درخواست نماید.

در طول بررسی چشمی ادرار در آزمایشگاه، رنگ و شفافیت ادرار بررسی می‌شود که این فاکتورها می‌توانند تحت تأثیر وجود مواد مختلف در ادرار قرار گیرند. این بررسی‌ها همراه با نتایج سایر بررسی‌های شیمیایی و میکروسکوپی، جهت تشخیص نوع ماده‌ی موجود در ادرار استفاده می‌گردند. (برای جزئیات بیشتر، مطالب مربوط به بررسی شیمیایی و بررسی میکروسکوپی را مشاهده نمایید).

ادرار می‌تواند دارای رنگ‌های مختلفی، از رنگ زرد بسیار روشن یا تقریبا بی‌رنگ تا زرد بسیار پررنگ و تیره باشد. رنگ غیرمعمولی ادرار می‌تواند ناشی از بیماری‌ها، مصرف برخی از داروها (مثلا مولتی‌ویتامین‌ها موجب ایجاد رنگ زرد روشن یا درخشان می‌شوند) و موادغذایی خاص باشد. به عنوان مثال، در برخی از افراد، با خوردن چغندر، ادرار آن‌ها به رنگ قرمز در می‌آید که این تغییر رنگ به دلیل رنگدانه‌های طبیعی موجود در چغندر می‌باشد و جای نگرانی نیست. با این حال، رنگ قرمز ادرار می‌تواند ناشی از وجود خون در ادرار، به دلیل بیماری یا آسیب بخشی از سیستم ادراری، نیز باشد. مثال دیگر در مورد رنگ‌های قهوه‌ای مایل به زرد یا قهوه‌ای مایل به سبز است که می‌تواند نشانه‌ای از وجود بیلی‌روبین در ادرار باشد (بخش بررسی‌های بیوشیمیایی را مشاهده نمایید).

شفافیت ادرار، معیاری از میزان کدورت ادرار است. در آزمایشگاه، میزان شفافیت ادرار معمولا با یکی از واژه‌های شفاف (clear)، کمی تیره (slightly cloudy)، تیره (cloudy) یا کدر (turbid) بیان می‌شود. ادرار "نرمال" می‌تواند شفاف یا تیره باشد. در یک فرد سالم، برخی از مواد در ادرار یافت می‌شوند که می‌توانند موجب کدورت ادرار گردند و لزوما نشان‌دهنده‌ی بیماری نمی‌باشند، مانند: موکوس، اسپرم و ترشحات پروستات، سلول‌های سطح پوست، کریستال‌های طبیعی ادرار و مواد آلوده‌کننده مانند پودرها و لوسیون‌های استفاده شده. اما موادی مانند گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید یا باکتری‌ها نیز که موجب کدورت یا تیره شدن ادرار می‌شوند ممکن است نشانه‌ای از وجود بیماری خاصی باشند، در نتیجه نیاز به توجه و بررسی بیشتری دارند.

اکثر آزمایشگاه‌ها، جهت بررسی‌های بیوشیمیایی ادرار، از نوارهای (استریپ) مخصوصی استفاده می‌کنند که این نوارها حاوی ترکیبات شیمیایی خاصی هستند. پس از قرار دادن نوار در ادرار، واکنش‌های شیمیایی موجب تغییر رنگ نوار در طول چند ثانیه تا چند دقیقه می‌شوند، سپس کارشناس آزمایشگاه با توجه به این تغییر رنگ‌ها، نتایج را مشخص می‌کند. امروزه، جهت کاهش خطاهای زمانی و کاهش خطا در تشخیص تغییر رنگ ایجاد‌شده، از دستگاه‌های خوانشگر نتایج آزمایش نوار استفاده می‌شود.

با استفاده از میزان تغییر رنگ باندهای روی نوار ادرار، می‌توان مقدار تقریبی مواد موجود در ادرار را مشخص کرد. به عنوان مثال، تغییر رنگ مختصر در باند مربوط به پروتئین، نشانه‌ی وجود مقادیر کم پروتئین در ادرار می‌باشد در حالی که تغییر رنگ شدید در این باند، نشانه‌ی وجود مقادیر بالای پروتئین در ادرار است.

اغلب اوقات، آزمایش‌های شیمیایی همراه با آزمایش‌های میکروسکوپی انجام می‌شوند و یا اینکه اگر در آزمایش‌های شیمیایی نتایج غیرنرمالی دیده شود، جهت بررسی بیشتر، آزمایش‌های میکروسکوپی نیز انجام می‌شوند و نتایج هر دو گروه از این آزمایش‌ها با هم تفسیر می‌شوند. در صورت وجود نتایج غیرطبیعی، ممکن است آزمایش‌های خونی یا ادراری بیشتری درخواست شوند.

بیشترین آزمایش‌هایی که با استفاده از این نوارها بررسی می‌شوند در زیر توضیح داده شده‌اند.

با آزمایش وزن مخصوص ادرار، غلظت ادرار اندازه‌گیری می‌شود. در بررسی وزن مخصوص ادرار، مقدار مواد حل‌شده در ادرار با مقدار مواد موجود در آب خالص مقایسه می‌شود. اگر هیچ ماده‌ای در ادرار وجود نداشته باشد، وزن مخصوص ادرار، برابر با 1/000 خواهد بود (همانند وزن مخصوص آب خالص)، اما از آن‌جایی که در تمام نمونه‌های ادراری، حتما مقادیری از مواد مختلف وجود دارد، وزن مخصوص برابر با 1/000 برای ادرار غیرممکن است. در صورتی که فرد، مقادیر زیادی آب بنوشد و یا از طریق تزریق داخل وریدی (IV)، مقادیر زیادی مایعات دریافت نماید، وزن مخصوص ادرار وی به وزن مخصوص آب خیلی نزدیک خواهد بود. حد بالای قابل گزارش وزن مخصوص در نوارهای ادراری، برابر با 1.035 می‌باشد که نشان‌دهنده‌ی ادرار غلیظ با مقادیر پایین آب و مقادیر بالای مواد موجود در آن می‌باشد.

مشخص بودن غلظت ادرار می‌تواند به پزشک، در تعیین بهترین نمونه جهت ارزیابی ترکیب خاصی در ادرار، کمک نماید. به عنوان مثال اگر پزشک به دنبال تشخیص مقادیر خیلی پایین پروتئین باشد، بهترین نمونه، نمونه ادرار غلیظ شده‌ی اول صبح می‌باشد.

همانند وزن مخصوص، برای pH نیز مقادیر تعریف‌شده‌ای وجود دارد اما برای مقادیر غیرنرمال محدوده‌ای وجود ندارد. pH ادرار معمولا کمی اسیدی و در حدود 6 است اما دامنه‌ی آن از 4.5 تا 8 متفاوت می‌باشد. کلیه‌ها نقش مهمی در حفظ تعادل اسید-باز بدن دارند. بنابراین، هر شرایطی که موجب تولید اسید یا باز در بدن شود، مانند آنچه که در اسیدوز یا آلکالوز و یا مصرف غذاهای اسیدی یا بازی دیده می‌شود، می‌تواند مستقیما بر روی pH ادرار تاثیر بگذارد.

برخی از مواد، در ادرار اسیدی، به شکل کریستال‌هایی رسوب می‌کنند و برخی دیگر از مواد، در ادرار بازی تشکیل کریستال می‌دهند. اگر زمانی که ادرار در کلیه‌ها قرار دارد، کریستال‌ها تشکیل شوند ممکن است سنگ کلیوی یا "calculus" ایجاد شود. با تنظیم pH از طریق رژیم غذایی یا داروها، می‌توان تشکیل این کریستال‌ها را کاهش داد و یا حذف کرد. (جهت اطلاعات بیشتر، مطالب مربوط به آنالیز سنگ کلیه و پنل ارزیابی خطر سنگ کلیه را مشاهده نمایید.)

در این آزمایش، بیلی‌روبین ادرار جستجو می‌گردد. در ادرار افراد سالم، بیلی‌روبین وجود ندارد. زمانی که گلبول‌های قرمز شکسته می‌شوند، هموگلوبین آن‌ها در کبد به بیلی‌روبین، که یک محصول دفعی است، تبدیل می‌شود و سپس این بیلی‌روبین دفعی وارد صفرا می‌گردد. صفرا مایعی است که جهت کمک به هضم غذا، به درون روده ترشح می‌شود.

در برخی از بیماری‌های کبدی، مانند انسداد مجاری صفراوی یا هپاتیت، مقادیر بیلی‌روبین در خون افزایش می‌یابد و در نتیجه جهت دفع، وارد ادرار می‌شود. وجود بیلی‌روبین در ادرار، یک شاخص اولیه برای بیماری کبدی است و می‌تواند قبل از ظهور علائم بالینی مانند زردی، رخ دهد.

نتایج این آزمایش همراه با نتایج آزمایش اوروبیلینوژن (در زیر توضیح داده شده است) تفسیر خواهد شد. اگر نتیجه مثبت باشد، پزشک احتمالا جهت تشخیص بیماری، آزمایش‌های دیگری مانند پنل کبدی را درخواست نماید.

جهت اطلاعات بیشتر، مطالب مربوط به بیلی‌روبین و بیماری‌های کبدی را مشاهده نمایید.

در این آزمایش، اوروبیلینوژن ادرار جستجو می‌شود. نتایج این آزمایش همراه با نتایج آزمایش بیلی‌روبین (در بالا توضیح داده شد است) تفسیر می‌گردد.

در حالت نرمال، معمولا اوروبیلینوژن کمی در ادرار وجود دارد. اوروبیلینوژن، در روده از بیلی‌روبین تولید می‌شود و بخشی از آن به درون خون بازحذب می‌گردد. نتایج مثبت آزمایش اوروبیلینوژن ممکن است نشان‌دهنده بیماری‌های کبدی مانند هپاتیت ویروسی، سیروز، آسیب کبدی به علت دارو یا مواد سمی و یا شرایطی مرتبط با افزایش تخریب RBC (آنمی همولیتیک) باشد. وجود مقادیر پایین اوروبیلینوژن یا عدم وجود اوروبیلینوژن در ادرار، همراه با نتیجه‌ی مثبت بیلی‌روبین ادرار و یا وجود علائم اختلال عملکرد کبدی، می‌تواند دلیلی بر احتمال وجود انسداد مجاری صفراوی یا کبدی باشد.

 بررسی میکروسکوپی، گاهی اوقات ممکن است به عنوان بخشی از آزمایش روتین تجزیه ادرار انجام شود و گاهی اوقات نیز ممکن است انجام نشود، اما معمولا، در صورت وجود یافته‌های غیرطبیعی در آزمایش‌های فیزیکی و شیمیایی، بررسی میکروسکوپی نیز انجام می‌شود و سپس با استفاده از نتایج تمام این آزمایش‌ها، تفسیر نهایی صورت می‌گیرد.

بررسی میکروسکوپی، بر روی رسوب ادرار - ادراری که جهت رسوب مواد درون آن در انتهای لوله، سانتریفیوژ شده است - انجام می‌شود. پس از سانتریفیوژ، ادرار موجود در قسمت بالای لوله دور ریخته می‌شود و قطره‌های مایع باقی مانده در ته لوله، در زیر میکروسکوپ مورد بررسی قرار می‌گیرند. در این بررسی، سلول‌ها، کریستال‌ها و سایر مواد، شمارش شده و به صورت تعداد مشاهده شده "در هر میدان با قدرت پایین" (LPF) و یا "در هر میدان با قدرت بالا" (HPF) گزارش می‌شوند. علاوه بر این، در صورت وجود برخی از مواد، مانند سلول‌های اپی‌تلیال، باکتری‌ها و کریستال‌ها، نتایج به صورت "few" (کم)، "moderate" (متوسط) یا "many" (بسیار)، گزارش می‌شوند. سلولها و مواد دیگری که ممکن است در بررسی میکروسکوپی دیده شوند، در زیر آورده شده‌اند.

به طور طبیعی، در رسوب ادرار، تعداد کمی RBC (0-5 سلول در هر HPF) وجود دارد. نتیجه‌ی مثبت آزمایش شیمیایی هموگلوبین و شمارش بالای تعداد RBC‌های دیده شده در زیر میکروسکوپ، نشان‌دهنده‌ی وجود خون در ادرار می‌باشد. با این حال، این آزمایش جهت تعیین محل خونریزی کاربرد ندارد. به عنوان مثال، در این آزمایش نمی‌توان آلودگی ادرار با خون ناشی از هموروئید یا خونریزی واژینال را، از خونریزی ناشی از دستگاه ادراری تشخیص داد. به همین دلیل است که جمع‌آوری درست نمونه ادرار از اهمیت زیادی برخوردار است و همچنین به زنان توصیه می‌شود که در صورت خونریزی ماهیانه در زمان جمع‌آوری نمونه ادرار، حتما قبل از نمونه‌گیری، پزشک خود را مطلع نمایند.

هرچند که وجود خون در ادرار، یک یافته‌ی طبیعی نیست، اما همیشه هم غیرمعمولی نیست و لزوما" نشان‌دهنده‌ی بیماری نمی‌باشد. هماچوری، یک علامت یا شاخصی برای پزشک است تا در صورت وجود آن، با بررسی‌های بیشتر، علت خونریزی را مشخص نماید. در این بررسی‌ها، پزشک، با استفاده از سابقه‌ی بالینی، معاینه فیزیکی و علائم و نشانه‌های مرتبط، وضعیت فرد را ارزیابی خواهد کرد. جهت کمک به تعیین محل خونریزی، پزشک ممکن است آزمایش‌های خونی یا ادراری دیگری را نیز درخواست نماید.

برخی از علل هماچوری، خوش‌خیم و موقتی هستند و آسیب‌های طولانی مدتی ایجاد نمی‌کنند و با درمان مختصر و یا حتی بدون درمان برطرف می‌شوند. اگر در ادرار، علاوه بر خون، گلبول‌های سفید و باکتری نیز وجود داشته باشد، ممکن است به علت عفونت مجاری ادراری باشد که می‌تواند به راحتی توسط آنتی‌بیوتیک‌ها درمان شود. با این حال، برخی از هماچوری‌ها ممکن است به دلیل وجود شرایط وخیم یا یک بیماری مزمن باشد که در این صورت نیاز به درمان و پیگیری خواهد داشت.

جهت اطلاعات بیشتر در مورد علل خونریزی و آزمایش‌های مربوطه، مطلب مربوط به هماچوری را مشاهده نمایید.

در حالت طبیعی، در رسوب ادرار، تعداد کمی WBC (0-5 سلول در هر HPF) وجود دارد. برخی از WBC‌ها، مانند آن‌هایی که از ترشحات واژینال ناشی می‌شوند، می‌توانند موجب آلودگی نمونه ادرار شوند.

تعداد بالای WBC‌های شمارش‌شده در زیر میکروسکوپ و یا نتیجه‌ی مثبت آزمایش لکوسیت استراز، می‌تواند نشان‌دهنده‌ی عفونت یا التهاب در بخشی از دستگاه ادراری باشد. اگر علاوه بر این نتایج، باکتری‌ها نیز در ادرار دیده شوند (مطلب زیر را مشاهده نمایید)، ممکن است نشان‌دهنده‌ی وجود عفونت مجاری ادراری باشد.

سلولهای اپی‌تلیال، معمولا به صورت "few" (کم)، "moderate" (متوسط) یا "many" (بسیار) به ازاء هر LPF گزارش می‌شوند. در حالت طبیعی، در رسوب ادرار مردان و زنان، تعداد کمی سلول اپی‌تلیال را می‌توان یافت. اما در بیماری‌های دستگاه ادراری، مانند عفونت، التهاب و بدخیمی‌ها، تعداد زیادی از سلول‌های اپی‌تلیال در رسوب ادرار دیده می‌شود. تعیین نوع سلول‌های اپی‌تلیالی موجود، می‌تواند به تشخیص برخی از بیماری‌ها كمك كند. به عنوان مثال، مشاهده‌ی سلول‌های اپی‌تلیالی حاوی مقادیر زیادی از هموگلوبین شکسته‌شده (هموسیدرین) ممکن است حتی با عدم وجود هموگلوبین یا RBC در ادرار، نشان‌دهنده‌ی این باشد که اخیرا"، RBC‌ها یا هموگلوبین در ادرار وجود داشته‌اند.

در افراد سالم، دستگاه ادراری استریل است و اگر نمونه ادرار به صورت "clean catch" (تمیز) جمع‌آوری شود، در بررسی رسوب ادرار در زیر میکروسکوپ، هیچ میکروبی دیده نخواهد شد. هنگام جمع‌آوری نمونه ادرار، به ویژه در زنان، جهت جلوگیری از ورود باکتری‌هایی که به طور معمول بر روی پوست وجود دارند و یا از ترشحات واژینال ناشی می‌شوند، بایستی نکات و توصیه‌های لازم را به خوبی رعایت کرد.

اگر میکروبی در ادرار دیده شود، معمولا به صورت "few" (کم)، "moderate" (متوسط) یا "many" (بسیار) به ازاء هر HPF گزارش می‌شود.

-باکتری‌های موجود در پوست اطراف دستگاه ادراری می‌توانند از طریق میزراه وارد مجاری ادراری و سپس وارد مثانه شوند و عفونت مجاری ادراری (UTI) ایجاد کنند. اگر این عفونت درمان نشود، در نهایت باکتری‌ها می‌توانند وارد کلیه‌ها شوند و عفونت کلیوی (پیلونفریت) ایجاد کنند. اگر فردی مبتلا به عفونت خفیف در قسمت پایینی مجاری ادراری شود ممکن است به راحتی درمان شود و نیازی به کشت ادرار نداشته باشد. با این حال، در فردی که به دلیل عود UTI، مشکوک به وجود عفونت جدی باشد و یا در بیمارستان بستری باشد، ممکن است جهت کمک به تعیین نوع درمان، کشت ادرار و آزمایش حساسیت آنتی‌بیوتیکی درخواست شود. (برای جزئیات بیشتر، مطلب مربوط به کشت ادرار را مشاهده نمایید)

-مخمر نیز می‌تواند در ادرار زنان (و به ندرت در مردان) وجود داشته باشد. مخمرها اغلب در ادرار زنان مبتلا به عفونت مخمر واژنی وجود دارند، زیرا ادرار آن‌ها در طول جمع‌آوری، به ترشحات واژن آلوده می‌شود. در صورت وجود مخمر در ادرار، ممکن است فرد تحت درمان مربوطه قرار گیرد.

-تریکوموناس واژینالیس، انگلی است که در ادرار زنان و به ندرت در ادرار مردان یافت می‌شود. اگر در مجرای واژن، عفونت تریکوموناس ایجاد شده باشد، نمونه‌ی ادرار ممکن است در طول جمع‌آوری به تریکوموناس واژینالیس آلوده شود. اگر در آزمایش تجزیه ادرار، تریکوموناس واژینالیس دیده شود، جهت بررسی عفونت واژن، ممکن است آزمایش تریکوموناس درخواست داده شود.